Zijn er nog klanten voor het antiquariaat? Op kwalitatief hoogwaardige winkels en markten komt een groot en gemêleerd publiek af. Ook de mix met oudere kunst en ansichtkaarten pakt vaak goed uit. Maar er zijn veel kapers op de kust.
Door André Keikes
BOEKENSNEUPERS ZIJN VAN ALLE TIJDEN,
Antiquariaat Atsee in Dokkum sloot na een halve eeuw de deuren. De karakteristieke 73-jarige eigenaar, oud-docent Nederlands Ad. C. (‘Atsee’) de Haan, moet het als gevolg van zijn vorderende leeftijd, maar zeer tegen zijn zin, voor gezien houden. Tegen de half miljoen oude boeken moeten worden ‘opgeruimd’, want de loods op het bedrijventerrein Betterwird krijgt een nieuwe eigenaar.
Atsee is niet het eerste antiquariaat dat de deuren sluit. Komt van de ontlezing, zegt de een, jongeren lezen alleen nog maar digitaal, zegt de ander, voor stenen winkels is geen toekomst meer, zegt nummer drie. Alles zal wel enigszins meespelen, maar er zijn ook genoeg argumenten aan te voeren die minder negatief zijn. Want er wordt nog steeds heel veel gelezen, ook van papier, dat bewijzen onder meer de weer aantrekkende verkoopcijfers van papieren boeken en de bijna stilgevallen opmars van het e-book, nog steeds niet meer dan slechts een paar verwaarloosbare procentjes.
Historische sensatie
Een boek is een fraai, tastbaar voorwerp. Je hebt er bovendien een stukje geschiedenis mee in handen, goed voor een ‘historische sensatie’, zoals de grote historicus Johan Huizinga dat eens heeft genoemd. Je staat daarmee even in direct contact met vervlogen jaren, bijvoorbeeld met je nooit gekende voorouders. Zij hebben jouw boek, niet een vergelijkbaar boek, maar letterlijk dit boek ooit zelf in handen gehad. En dat doet wat met je.
Boeken begeleiden mensen al vele eeuwen. Dat is dus wel even wat anders dan een gedigitaliseerd muziekstuk. Geluidsdragers kwamen pas veel later in ons leven. Papieren boeken zijn bovendien een niet onbelangrijke muur tegen de steeds verder oprukkende controlesamenleving, die alles ziet wat we doen en laten.
Dat boeken voor veel mensen een grote betekenis hebben, is boven elke twijfel verheven. Ook antiquariaten, met hun prachtige, kleurrijke eigenaren, zijn daar een bewijs van. En in een provincie als Friesland, waar de mensen graag mijmeren over vroeger, misschien nog wel meer dan elders. Soms verkopen ze naast boeken ook ansichtkaarten en kunst, vaak grafiek. Enorme aanbieders als Atsee in Dokkum, maar ook Het Vergeet-Mij-Nietje in Feanwâlden zijn er voorbeelden van. In Leeuwarden zit al meer dan 25 jaar Antiquariaat Friesland aan de Nieuweburen. In Bontebok bij Heerenveen verkoopt Rita de Boer - Van Seijen, dochter uit de Friese boeken- en platendynastie Van Seijen ‘het betere tweedehands boek’.
Metgezel
Drachten is de vestigingsplaats van Boek & Prent van oud-notaris Marijke Leibbrandt. Haar antiquariaat is ook elke vrijdag vertegenwoordigd op de bekende tweedehands boekenmarkt op het Spui in Amsterdam. In een radio-interview maakte ze vorig jaar voor de onwetenden snel inzichtelijk hoe groot de betekenis van boeken is: ‘Het is mij volstrekt onduidelijk waarom je zoiets dierbaars als een goed boek in een computer zou willen stoppen. Een gelezen boek is een metgezel waarvan je de gehavende rug af en toe ziet opkleuren in het strijklicht van de ochtend- of avondzon die op de boekenkast valt. En dat je dan denkt: o ja! Dat verhaal, op dat moment, met die geur, dat gevoel.’
En natuurlijk kun je Steven Sterk in Gorredijk niet vergeten, de landelijk opererende ramsjkoning, die ook als uitgever en cultuurbevorderaar al vele jaren van zich doet spreken. Wat in Gorredijk in de magazijnen staat en ligt, kun je even later aantreffen in boekhandels door het hele land, van tijd tot tijd ook in eigen winkels, zoals tegenwoordig in het oude pand van Uitgeverij Van Gennep aan de Nieuwezijds Voorburgwal in Amsterdam..
De verkopers van antiquarische boeken in deze provincie hebben in ieder geval Friese thema’s als specialisatie. De taal, het landschap, de geschiedenis: ze ontbreken nergens. Daarnaast komen de onderwerpen aan bod die de eigenaar zelf bovengemiddeld interesseren. Nogal eens zijn dat de twee wereldoorlogen en vervoersmiddelen als trein en schip.
Wie andere thema’s zoekt, vindt al vele jaren via boekwinkeltjes.nl het aanbod van bijna zevenduizend grote en vooral kleine (particuliere) antiquariaten door het hele land, met bijna 7 miljoen titels. Je vindt zo vrijwel altijd wat je zoekt, je hebt er geen antiquariaat meer voor nodig, maar je stuit ook niet meer op onverwachte vondsten, mist het aangename ‘gesneup’ in schemerige winkeltjes, het gesprek met de man of vrouw die veel weet te vertellen en kan de soms aanwezige winkelkat niet meer aaien. Boekenplatform.nl is de (zoek)site van de professionele antiquaren, die zeggen grotere expertise te kunnen bieden aan ‘de serieuze boekliefhebber’.
Boekenfestijnen
Efficiënt voor gerichte zoekers zijn ook de enorme ‘Boekenfestijnen’, die sinds 2013 door een in IJsselstein en Antwerpen gevestigd bedrijf worden georganiseerd in plaatselijke markthallen en beursgebouwen. Ook in de WTC Expo in Leeuwarden kunnen belangstellenden van tijd tot tijd vier dagen snuffelen tussen tienduizenden boeken, die de onderneming voordelig kan verwerven, omdat de boekhandels boeken altijd inkopen met recht van retour, waardoor uitgevers met de teruggekomen exemplaren andere wegen zoeken. Per jaar zijn er achttien van zulke Boekenfestijnen in Nederland en België, waarvoor steeds twaalf trailers naar de verschillende beurslocaties rijden.
Eerder organiseerde ook de al snel omgevallen boekenketen Polare enigszins vergelijkbare evenementen in monumentale gebouwen onder de naam ‘Boeken in tranen’. Kleinschaliger, korter van duur en van een kwalitatief hoger niveau, maar wel een klantentrekker van jewelste. Zoals enkele jaren geleden in de Grote Kerk in Leeuwarden.
Al 25 jaar staat ook de Lange Pijp in het centrum van Leeuwarden een septemberzaterdag vol regionale en landelijke antiquaren tijdens de boekenmarkt die sinds dit jaar Cuperusmarkt heet, naar zijn overleden oprichter Sjoerd Cuperus. De organisatie noemt het een van de grootste boekenmarkten van het land, maar daar valt nog wel een kanttekening bij te maken, afgezet tegen bijvoorbeeld de Boekenfestijnen en de wekelijkse markten op het Spui in Amsterdam en het Lange Voorhout in Den Haag. Gezellig is het er wel en het aanbod mag er zijn.
Verstokte lezers
Deze evenementen behoren, met de vermeende ontlezing, de digitalisering en de verarming van de winkelfunctie van de binnensteden, uiteraard ook tot de oorzaken dat het slechter gaat met antiquariaten en reguliere boekwinkels. Lezers kunnen nu eenmaal maar een beperkt aantal boeken aan en is de tas op zo’n plek goedkoop gevuld, dan zijn de bezoekers voor geruime tijd weer voorzien. Al is er best een vergelijking te maken tussen verstokte rokers en verstokte lezers: hun aantal mag dan misschien afnemen, hun consumptie stijgt.
Het eerdergenoemde Polare had kort voor het bankroet in 2014 de landelijke antiquariatenketen van De Slegte overgenomen, die hiermee ook verdween, zoals op de Nieuwestad in Leeuwarden. In de Friese hoofdstad was Polare zelf overigens de voortzetting van de bekende boekwinkel De Tille van Sipke Dijkstra, een man die hier op zijn gebied vele jaren grote betekenis had en naast die boekwinkel ook een kwaliteitsantiquariaat runde. Dat was achtereenvolgens aan het Ruiterskwartier, de Wirdumerdijk en de Weerd gevestigd.
Little libraries
Maar dat is niet alles. Ook de hip geworden ‘little free libraries’, kleine houten kastjes in de voortuin van boekenbezitters, die zo hun gelezen boeken ruilen tegen nieuwe, spelen een rol in de krimpende wereld van de antiquariaten. In deze minibiebs, waarvan Friesland er ook vele tientallen kent, kun je gratis pakken wat je wilt, met als voorwaarde dat je er een ander boek voor terugplaatst. Het meegenomen boek na lezing terugplaatsen kan ook. In alle gevallen kun je je een gang naar een antiquariaat of boekhandel besparen. Wel jammer dat boeken buitenhuis zo van het vocht te lijden hebben.
Blijft over de ware liefhebber, die weet dat je uitzonderlijke vondsten vooral doet op plekken waar de eigenaar mede-liefhebber is. Die vind je nog steeds overal, tot in de kleinste plaatsen toe, met als uitzonderlijk hoogtepunt het boekenstadje Bredevoort in de Achterhoek (waar je twintig antiquariaten en ook boekenmarkten en literaire café’s vindt). Of als aparte afdeling van de moderne boekwinkel. Van der Velde nam bij het bankroet van Polare onder meer het antiquariaat van die winkel over (het vroegere De Slegte) en heeft aan de Nieuwestad in Leeuwarden nu ook een fraaie plek voor tweedehands vondsten.
